طراحی پرسشنامه آنلاین بدون سوگیری - پرسشنامه، به‌ویژه پرسشنامه آنلاین، یکی از اصلی‌ترین روش‌های محققان، بازاریاب‌ها، کسب‌وکارها و هر شخص و سازمانی که به دنبال شناخت بیشتر از خود و مخاطبانش است. در این میان، طراحی پرسشنامه بدون سوگیری یکی از دغدغه‌های مهم و حیاتی است. سوگیری، یکی از تمایلات درونی انسان است که غالبا به دلیل پیش‌فرض‌های اعتقادی و یا غلبه احساسات بر او اتفاق می‌افتد.
سوگیری در هر نوع تحقیق و مشاهده می‌تواند مخرب باشد. دقیقا به همین دلیل است که در انتهای مقالات علمی، منابع و مراجع متعددی را می‌بینیم. نشریات علمی و ناشرین کتاب نیز برای چاپ؛ حتما نویسندگان را ملزم به انجام مصاحبه‌های کافی با رعایت اصول بی‌طرفی می‌کنند.
اما سوگیری چیست؟ در نظرسنجی چه تعریفی پیدا کرده و چه خطری برای آن دارد؟ در این مقاله، ضمن پاسخ‌گویی به این سوالات، انواع سوگیری در پرسشنامه آنلاین و راه‌های جلوگیری از آن را مرور کرده و درنهایت سوالاتی که می‌توانند پرسشنامه شما را به ورطه جهت‌دار شدن بکشانند، معرفی می‌کنیم. اگر به دنبال طراحی پرسشنامه آنلاین بدون سوگیری و پرهیز از نتایج مخرب آن هستید، این مقاله به شما شناخت و راه‌کارهای کافی ارائه می‌کند
- سوگیری در پرسشنامه چیست؟
- سوگیری در نظرسنجی آنلاین
- انواع سوگیری و روش های اجتناب از آنها
- سوگیری در نمونه گیری
- سوگیری نمونه گیری بقا
- روش های پیشگیری از سوگیری نمونه گیری
- سوگیری عدم مشارکت
- روش های پیشگیری از سوگیری عدم مشارکت
- سوگیری پاسخ در پرسشنامه
- انواع سوگیری پاسخ
- پیشگیری از سوگیری پاسخ در پرسشنامه
- سوگیری مطلوبیت اجتماعی
- پیشگیری از سوگیری مطلوبیت اجتماعی
- سوالات مخل بی طرفی پرسشنامه
- سوگیری در پرسشنامه واقعا چه کار می کند؟
سوگیری در پرسشنامه چیست؟
سوگیری زمانی اتفاق می‌افتد که فردی نظرش را در خصوص یک دغدغه، پرسش، عقیده و یا هر چیز دیگری، نه بر اساس حقایق موجود و با نگاهی خنثی که با پیش‌داوری ذهنی و سلیقه‌ای، تعیین و ابراز کند. دیکشنری کمبریج نیز کلمه سوگیری یا bias را به‌صورت زیر تعریف می‌کند:
«اقدام به موافقت یا مخالفت با یک شخص، عقده و هر چیز دیگری به طریقی جانب‌دارانه به دلیل تسلط نظرات شخصی و سلیقه‌ای بر قضاوت فرد». انواع سوگیری، خود شامل خودآگاه و ناخودآگاه می‌شود.
بارزترین مثال سوگیری را می‌توان در دعواهای خانوادگی دید. بسیاری از افراد بدون اینکه دلیل جدل را بشناسند، شروع به طرفداری از فردی می‌کنند که ازنظر عاطفی به او نزدیک است؛ حتی اگر او مقصر اصلی دعوا بوده یا موضعش غیرمنطقی باشد.
هرچند که داشتن سوگیری در موقعیت‌های روزمره نمی‌تواند چندان خطرناک باشد و حتی به دلایل عاطفی، احساسی و اخلاقی در بسیاری از مواقع توجیه می‌شود؛ اما در تحقیقات علمی، پژوهش‌ها و مطالعات بسیار آسیب‌زا است. یکی از این موقعیت‌ها نظرسنجی و پرسشنامه است. در حالی که طراحی نظرسنجی آنلاین بدون سوگیری در ابتدای امر شاید ساده به نظر برسد؛ اما ذهن و احساسات انسان به‌قدری پیچیده است که می‌تواند کاملا یک پرسشنامه را ناخودآگاه و بدون اینکه او بخواهد، جهت‌دار کند. برای پیشگیری از این اتفاق، لازم است که تعریف نظرسنجی جهت‌دار را بدانیم.
سوگیری در نظرسنجی آنلاین
نظرسنجی، یکی از مهمترین ابزارها برای دریافت بازخورد از مخاطبان و شناخت آن‌هاست. نتایج به دست آمده از یک نظرسنجی یا پرسشنامه بی‌طرف به‌خوبی می‌تواند در توسعه و برنامه‌ریزی‌های یک سازمان نقش داشته و اهداف آن اعم از اهداف اقتصادی را به واقعیت نزدیک‌تر کند. اما آنچه می‌تواند یک نظرسنجی را به‌کلی مخدوش کرده و حتی استفاده از نتایج آن خطرناک کند، طراحی جهت‌گیرانه آن است.
ازآنجاکه بسیاری از نظرسنجی‌های امروز که توسط نهادها و کسب‌وکارها انجام می‌شوند، آنلاین هستند در این بخش تلاش می‌کنیم به تعریفی عینی از سوگیری در نظرسنجی آنلاین برسیم.
سوگیری در پرسشنامه به معنی ارسال سوالات نظرسنجی برای پاسخ‌دهندگان است که پاسخ‌های آنها را تعمدا یا غیرتعمدا به سمت و سویی خاص سوق دهد.
این اتفاق می‌تواند از طریق ارائه گزینه‌های ناکافی، وجود ابهام در طراحی سوال و گزینه‌ها، استفاده از کلمات نادرست و با بار معنایی شناخته‌شده و غیره بیفتد. پاسخ‌دهنده در برخورد با چنین سوالاتی در درجه اول، احساس عدم اطمینان در پاسخ‌گویی خواهد کرد. این سردرگمی می‌تواند تا آنجا پیش برود که او حتی گزینه‌ای را انتخاب کند که واقعا منظور نظر او نبوده است.
به‌طورکلی، یکی از مزایای اینترنتی شدن نظرسنجی این است که امکاناتی را پیش روی طراح قرار می‌دهد که طراحی پرسشنامه بدون سوگیری را بیش‌ازپیش ممکن می‌کند. این امکانات، شامل استفاده از تصاویر، اینفوگرافیک، ويدئو، نمودارها و غیره است. علاوه بر این، این واقعیت که پاسخ‌دهنده معمولا در شرایطی با استرس کمتر و بی‌طرفانه‌تری به سوالات پاسخ می‌دهد، احتمال ارائه پاسخ‌های صادقانه‌تر از سوی او را افزایش می‌دهد.
انواع سوگیری و روش های اجتناب از آنها
برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری باید انواع آن را بشناسیم؛ چراکه در بسیاری از موارد، سوگیری‌ها غیرعمدی و پنهان هستند. آنها پیام‌هایی را به ذهن مخاطب و حتی آنالیزور نظرسنجی متبادر می‌کنند که باید از آنها آگاه بود. خوشبختانه، محققان و به‌ویژه روانشناسان، انواع سوگیری در پرسشنامه را شناسایی کرده‌اند که در ادامه آنها را معرفی می‌کنیم.
سوگیری در نمونه گیری
یکی از انواع مهم انواع سوگیری در پرسشنامه آنلاین و حتی غیرآنلاین، سوگیری در نمونه‌گیری یا sampling bias است. برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری باید گروهی را به‌عنوان گروه نمونه خود انتخاب کنید که بتوانند به‌خوبی نماینده‌ای از کل جامعه هدف شما باشند. نتایج یک پرسشنامه به‌عمل‌آمده از افرادی با ویژگی‌های مشابه، تنها برای همان افراد صادق است و زمانی که به اجرا گذاشته می‌شود، تازه مشخص می‌شود که بخشی از جامعه هدف، مطالعه نشده‌اند.
به‌عنوان‌مثال، یک شرکت فروشنده نرم‌افزارهای مدیریتی مناسب برای طیف وسیعی از مدیران، حسابداران، کارمندان منابع انسانی و حتی بازاریاب‌ها باید در نظرسنجی‌اش برای هرکدام از این مشاغل، نمایندگانی داشته باشد. درصورتی‌که به شناخت بخش خاصی از مخاطبان خود نیاز دارید، آنها را در مرحله آنالیز و با توجه به سوالات جمعیت‌شناسی که مطرح کرده‌اید، فیلتر کنید.
سوگیری نمونه گیری بقا
یکی از انواع سوگیری در پرسشنامه ، نمونه‌گیری بقا (Survivorship Sampling Bias) نام دارد. این سوگیری، زمانی اتفاق می‌افتد که جامعه نمونه شما تنها شامل افرادی باشد که با سازمانتان در رابطه هستند. این افراد می‌توانند مشتریان باقی‌مانده یا کارمندان فعلی‌تان باشند. بازخورد این افراد قطعا با افرادی که دیگر از شما خرید نمی‌کنند یا از شرکتتان رفته‌اند، متفاوت است.
روش های پیشگیری از سوگیری نمونه گیری
برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری از نوع نمونه‌گیری، دو راهکار اساسی زیر را پیش روی خود دارید:
- از خود بپرسید چه کسی می‌تواند به سوالات شما پاسخی بدهد که بر مبنای شناخت، نیاز و تخصصش استوار است. برای این منظور، ترسیم سفر مشتری و به‌طورکلی مخاطب، می‌تواند مفید باشد.
- راه‌های ارسال نظرسنجی خود را بررسی کنید. آیا راه مدنظر شما برای همه جامعه هدفتان مناسب است؟ به‌طور مثال، آیا همه آنها از ایمیل استفاده می‌کنند؟ یا ممکن است افراد مسن‌تر جامعه هدف شما اصلا ایمیل نداشته باشند؟ برای رفع این چالش، می‌توانید چند روش ارسال پرسشنامه را به کار ببرید.
- آیا افرادی که دیگر با شما در ارتباط نیستند را نیز در جامعه نمونه خود گنجانده‌اید؟
سوگیری عدم مشارکت
سوگیری عدم مشارکت یا Non-Response Bias در پرسشنامه، زمانی پیش می‌آید که تعداد زیادی از مخاطبان شما پرسشنامه را تکمیل نکنند یا اساسا آن را نادیده بگیرند. در این جاست که نتایج حاصله ممکن است دچار سوگیری باشند. معمولا افرادی که تجربه برخوردشان با شما را به خاطر نمی‌آورند، بیشترین کسانی هستند که نظرسنجی‌ها را کامل نمی‌کنند.
از سوی دیگر، احتمال اینکه افراد ناراضی از محصول، خدمات یا سازمان شما پرسشنامه‌تان را کامل نکنند، نسبت به افراد راضی بیشتر است. خجالت و احساس عدم امنیت از حفظ حریم خصوصی از دلایل این اتفاق هستند.
طراحی پرسشنامه بدون سوگیری عدم مشارکت و آنالیز آن، مستلزم پاسخ به پرسش‌های زیر است:
- آیا بیشتر کسانی که در نظرسنجی شرکت کرده‌اند ازنظر داده‌های جمعیت‌شناسی مانند سن و جنسیت مشابهت دارند؟
- آیا شرکت‌کنندگان بیشتر شامل مخاطبان اصلی و به‌نوعی طرفداران شما بوده و مخاطبان کمتر شناخته‌شده، نرخ مشارکت پایینی داشته‌اند؟
روش های پیشگیری از سوگیری عدم مشارکت
برای طراحی یک نظرسنجی بدون سوگیری عدم مشارکت، اقدامات زیر را انجام دهید:
- کانال‌های انتشار پرسشنامه خود را بازبینی کنید و مطمئن شوید که برای همه جامعه هدف شما مناسب هستند.
- نظرسنجی را کوتاه نگه دارید و به مخاطب نیز در ابتدا اطلاع دهید که نظرسنجی پیش رویش، کوتاه است.
- زمان انتشار نظرسنجی را بازبینی کنید. به‌عنوان‌مثال، پس از خرید مشتری، به او این فرصت را بدهید که از محصول شما به‌اندازه کافی استفاده کند.
- سوالات جمعیت‌شناسی را به حداقل ممکن و موردنیاز خود رسانده و به مخاطب، این اطمینان را بدهید که هویتش کاملا ناشناس باقی خواهد ماند.
سوگیری پاسخ در پرسشنامه
یکی از مهمترین انواع سوگیری در پرسشنامه آنلاین ، سوگیری پاسخ یا Response Bias است. این سوگیری، عبارت از این است که شرکت‌کننده به دلایل متعدد و غالبا احساسی، پاسخ‌هایی متفاوت ازآنچه واقعا نظر و احساس واقعی اوست، بدهد. از مهمترین دلایل بروز این نوع سوگیری در پرسشنامه ، موارد زیر هستند:
- تعجیل در پر کردن سریع‌تر پرسشنامه. در این مورد، ممکن است کاربر تنها سوالات گزینه‌ای پرسشنامه را پاسخ دهد و سوالات باز را رها کند.
- عدم احساس امنیت هنگام پاسخ به پرسش‌های جمعیت‌شناسی. در این حالت، شرکت‌کننده یا سوالات جمعیت‌شناسی را به‌درستی پاسخ نمی‌دهد یا سوالات اصلی پرسشنامه را!
- عدم ارتباط پرسشنامه به پاسخ‌دهندگان؛ که غالبا نتیجه انتخاب جامعه نادرست است.
انواع سوگیری پاسخ
به‌طورکلی، سوگیری پاسخ، خود شامل هفت نوع زیر است که برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری باید از آنها اجتناب کنید.
- سوگیری تقاضایی
به دلیل فشار بر پاسخ‌دهنده برای شرکت در نظرسنجی اتفاق می‌افتد.
- سوگیری مخالفتی
عبارت از مقاومت درونی پاسخ‌دهنده نسبت به برخی سوالات است که معمولا به دلیل عدم درک هدف نظرسنجی، اتفاق می‌افتد.
- سوگیری رضایتی
عبارت از این است که همه پاسخ‌های رسیده مثبت هستند که معمولا به دلیل انجام نظرسنجی در زمان نامناسب و عدم شناخت کافی کاربر از محصول یا خدمات اتفاق می‌افتد.
- سوگیری پاسخ افراطی
این سوگیری در پرسشنامه ، زمانی دیده می‌شود که همه پاسخ‌دهنده‌ها گزینه‌هایی مانند کاملا موافق یا کاملا مخالف را انتخاب کرده‌اند.
- سوگیری پاسخ خنثی
در این نوع سوگیری، برخلاف سوگیری پاسخ افراطی، اکثر شرکت‌کنندگان، گزینه‌های بی‌طرفانه را انتخاب کرده‌اند.
- سوگیری ترتیب سوالات
در اینجا سوالات به ترتیبی پرسیده می‌شوند که می‌تواند بر احساس مخاطب هنگام پاسخ‌دهی، اثر منفی یا مثبت بگذارد.
- سوگیری ترتیب گزینه‌ها
ترتیب گزینه‌های شما نیز می‌تواند در نحوه پاسخ‌گویی مخاطبان اثرگذار باشد. معمولا زمانی که افراد، زمان کافی برای خواندن همه گزینه‌ها ندارند معمولا گزینه‌های اول را انتخاب می‌کنند.
پیشگیری از سوگیری پاسخ در پرسشنامه
برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری پاسخ، نکات زیر را رعایت کنید:
- از ارائه سوالات و موضوعات احساسی خودداری کرده و در صورت ضرورت تا جای ممکن، آنها را منطقی بیان کنید.
- سوالات را با کلمات خنثی و شفاف و به‌دوراز کلماتی با بار احساسی مطرح کنید. به‌عبارت‌دیگر از شارژ احساسی سوالات خودداری کنید.
- به تعداد کافی گزینه مطرح کرده و تمامی طیف پاسخ‌های ممکن را پوشش دهید.
- از یک فرد بی‌طرف بخواهید که پرسشنامه را خوانده و آن را ازنظر سوگیری داوری کند.
- برای تکمیل پرسشنامه، انگیزه ایجاد کنید تا پاسخ‌دهندگان، متمرکزتر و مسئولانه‌تر پاسخ دهند.
- در هر سوال تنها یک پرسش مطرح کنید. به‌این‌ترتیب از گیج شدن مخاطب جلوگیری خواهید کرد.
- تا جای ممکن، سوالات با موضوعات را با هم مخلوط کنید تا از بروز سوگیری ترتیب سوالات، پیشگیری شود. البته سوالات مربوط به هر موضوع را می‌توانید به ترتیبی منطقی، مطرح کنید.
سوگیری مطلوبیت اجتماعی
سوگیری مطلوبیت اجتماعی (Social Desirability) زمانی اتفاق می‌افتد که کاربر تلاش کند با پاسخ به هر سوال، به‌طور ساده، هرچه بیشتر فرد خوبی به نظر برسد. در اینجا او ارزش‌های جامعه را بر افکار و احساسات واقعی خودش ارجح دانسته است.
برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری مطلوبیت اجتماعی، لازم است که هنجارهای جامعه را به‌خوبی بشناسید. به‌عنوان‌مثال همگان می‌دانند که کشیدن سیگار برای سلامتی مضر بوده و حتی ازنظر هنجارهای اجتماعی نیز این عمل تقبیح می‌شود. بنابراین، افراد سیگاری ممکن است در نظرسنجی‌ها، بسیار کمتر ازآنچه سیگار می‌کشند را عنوان کنند و حتی از بیان عقیده واقعی خود درباره آن، خودداری کنند.
پیشگیری از سوگیری مطلوبیت اجتماعی
به‌طورکلی، هنجارهای فرهنگی و سنتی پذیرفته‌شده در جامعه ممکن است به سوگیری در پرسشنامه منجر شوند. به‌ویژه، اگر هدف شما علمی و پژوهشی است باید آنها را از ذهن خود دور نگه دارید. مهمترین راه‌های کار پیشگیری از سوگیری مطلوبیت اجتماعی عبارت‌اند از:
- پرسش حداقلی سوالات جمعیت‌شناسی و اطمینان به مخاطب در خصوص پنهان ماندن هویتش
- مطرح کردن سوالات به‌صورت خنثی و با حذف حداکثری کلمات ارزش‌گذارانه
- استفاده از کلمات شفاف و ارائه گزینه‌های کافی
سوالات مخل بی طرفی پرسشنامه
در بخش قبل انواع سوگیری در پرسشنامه را معرفی کردیم. برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری باید با سوالات مخل بی‌طرفی آن آشنا شوید. این سوالات را به‌طور خلاصه در ادامه معرفی می‌کنیم.
سوالات دو موضوعی (Double-barreled).
این سوالات به دنبال دو پاسخ در یک سوال هستند و غالبا پاسخ‌دهنده را گیج می‌کنند. «چه مقدار از غذا و ارسال آن راضی بودید»؟ یک نمونه از این سوالات است. برای پرهیز از این سوالات، سعی کنید هر سوال را به یک موضوع اختصاص دهید.
سوالات جهت دهنده (Leading).
این سوالات، یکی از دلایل اصلی سوگیری در نظرسنجی هستند و مخاطب را به سمت پاسخی خاص هدایت می‌کنند. «اقامتتان در هتل ما چقدر لذت‌بخش بود»؟ یک نمونه از این سوالات است. به‌جای آن باید بپرسید «آیا از اقامت خود در هتل ما راضی بودید»؟
سوالات پیش فرض دار (Loaded)
طراح چنین سوالی، تصور کرده است که مخاطب، رفتار ویژه یا اطلاعات خاصی دارد یا شرطی را از پیش پذیرفته است. در این شرایط معمولا مخاطب با احساس فشار به سوال پاسخ می‌دهد یا آن را رد می‌کند. به‌عنوان‌مثال، به‌جای طرح سوالی مانند «کدام کشور خارجی را برای تعطیلات انتخاب می‌کنید»؟ باید بپرسید «کجا را برای تعطیلات انتخاب می‌کنید»؟ در سوال اول، فرض بر این است مخاطب حتما کشوری خارجی را انتخاب می‌کند.
سوالات نامفهوم (Vague)
برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری ، عواملی گنگ‌کننده سوالات را شناسایی کرده و از آنها پرهیز کنید. استفاده از کلمات غیرشفاف، نامأنوس و نامربوط به سوال، از دلایل اصلی گنگی سوال هستند. همچنین، اگر مخاطب شما، عام است از طرح اصطلاحات فنی خودداری کنید. جمله‌بندی صحیح و پرهیز از طرح موضوعات بسیار کلی نیز می‌تواند به این امر کمک کند.
سوالات مطلق (Absolute)
سوال مطلق، سوالی است که تنها گزینه‌هایی به‌شدت قطبی را پیش روی مخاطب می‌گذارد. بااینکه سوالات آری یا خیر، در جای خود می‌توانند بسیار مفید باشند؛ اما بهتر است برای درک بهتر نظر مخاطب و آنالیزهای دقیق‌تر تا جای ممکن، تمامی طیف پاسخ‌های احتمالی را در گزینه‌های خود داشته باشید.
سوگیری در پرسشنامه واقعا چه کار می کند؟
مضرات و آسیب‌های یک سوگیری در پرسشنامه شاید واضح به نظر برسد؛ اما آگاهی از آنها به‌صورت جزئی و عینی می‌تواند مفید باشد و جدیت آن را بیشتر نشان دهد. این آسیب‌ها را به شکل زیر خلاصه کرده‌ایم:
- افزایش احتمال ترک پرسشنامه به‌صورت نیمه‌کاره، توسط مخاطب
- اتلاف هزینه و انرژی طراحی، اجرا و آنالیز پرسشنامه
- دشواری و پیچیدگی هرچه بیشتر آنالیز پرسشنامه
- افزایش زمان اجرا
- احتمال به بار آمدن نتایج مخرب از پس تصمیمات اشتباهی که با توجه به آمار چنین پرسشنامه‌هایی گرفته شده‌اند
- کاهش اعتماد مخاطب به برند و سازمان و ریزش مشتریان وفادار
- تخریب تلاش‌های بازاریابی و تبلیغاتی و چهره برند
سخن آخر
سوگیری، جهت‌گیری، پیش‌داوری و قضاوت را همه در زندگی‌مان تجربه کرده‌ایم. در برخی موارد، خود نیز به دام آن گرفتار شده و در مواردی آن را در رفتار دیگران مشاهده کرده‌ایم. این پدیده روانی، زمانی بروز پیدا می‌کند که اعتقادات، ارزش‌ها و احساسات زودگذر بر منطق، خرد عمیق و احساس واقعی بشر غلبه کرده و تصمیمات و نظرات او را تعیین کنند.
اندازه گیری شاخص رضایت مشتری از مهمترین مراحل تحقیقات بازار بوده و نظرسنجی، یکی از آن جاهایی است که آثار مخرب سوگیری به‌خوبی خود را نشان می‌دهند و در تحلیل پرسشنامه آسیب ایجاد می کند. هرچند اینترنت به کاهش این امر و هرچه خنثی‌ترشدن پرسشنامه‌ها کمک کرده؛ اما همچنان، شاهد انواع سوگیری در پرسشنامه آنلاین بسیاری از محققین هستیم.
درواقع، آنها با طرح سوالات معیوبی که انواع‌شان را در این مقاله ذکر کردیم، به سمت یکی از انواع سوگیری در پرسشنامه یعنی نمونه‌گیری، عدم مشارکت، پاسخ و مطلوبیت اجتماعی متمایل می‌شوند.
برای طراحی پرسشنامه بدون سوگیری ، ضمن شناخت انواع آن و سوالات مخرب، بهتر است از پلتفرم‌های فرم ساز آنلاین حرفه ای استفاده کنید. آنها ضمن اینکه خارج از مجموعه شما قرار دارند، راهنماها و ابزارهای متعددی را برای هرچه بی‌طرف کردن تحقیقتان به شما ارائه می‌دهند. بیشتر بدانید.
بخوانید تا بیشتر بدانید:
طیف لیکرت چیست؟ و چه تاثیری در پرسشنامه دارد؟
اصول طراحی پرسشنامه چیست؟
اشتباهات رایج در طراحی پرسشنامه